Verslag FilmFoward Eindpresentaties Vrijplaats 2024: Hybride – fictie/non-fictie

Door Hugo Emmerzael

Wat is een hybride film? En hoe ziet het maakproces van een hybride werk eruit? Als FilmForwards eindpresentatie van Vrijplaats 2024: Hybride – fictie/non-fictie iets duidelijk maakt, dan is het wel dat er geen rechtlijnige antwoorden op die vragen bestaan. Filmcriticus Dana Linssen, bedenker van de Vrijplaats en samen met regisseur Ester Gould verantwoordelijk voor de inhoud en begeleiding van Vrijplaats, omschrijft hybride niet voor niets als een “toverwoord” of een paraplubegrip. Als concept wordt het te pas en onpas gebruikt, maar wat het precies betekent weet eigenlijk niemand. Zo kan een geldschieter bijvoorbeeld heel iets anders lezen in het woord “hybride” — ingewikkeld, procesmatig, onvoorspelbaar, duur? — dan een maker — innovatie, fluïde, experimenteel, avontuurlijk.

Familie

Gelukkig ontstaat tijdens de eindpresentatie van het Vrijplaatstraject van de acht uiteenlopende filmmakers die dit jaar werden geselecteerd een meer concreet beeld van wat het betekent om hybride werken te maken. De Vrijplaats werd in 2020 gestart als een mix van een lab en een residency, als vrije werk-, denk- en onderzoeksruimte voor filmmakers om hun beroepspraktijk te verdiepen. En in drie korte panelgesprekken met de makers van de hybride-editie werd zichtbaar hoe deze makers het idee van hybriditeit in hun eigen makersschap onderzoeken en omarmen.

Biserka Šuran speelde bijvoorbeeld al met biografie, performance en reconstructie voor haar middellange documentaire Scènes met mijn vader (2022). Zij weet dus wat het betekent om over het spectrum van fictie en non-fictie te dansen. Binnen de Vrijplaats onderzocht Šuran hoe ze met nog meer vrijheid haar volgende project kan insteken, een film over haar grootvader die meer dan een decennium geleden is overleden. Hoe kan je via film alsnog een gesprek met hem voeren? Hoe kan je iemand via cinema tot leven wekken? En welk gesprek ga je vervolgens met zo iemand aan?

Fictieve personages, een ontaardde geschiedenis en kritische reflecties op de dominante machtsstructuren komen terug in meerdere plannen van deze makers. Mateo Vega (die zich als non-binair identificeert) deed onderzoek naar manieren om een essayistisch portret over hun familie uit Peru te verbinden met speculatieve fictie.  Zo wil hun niet alleen het koloniale verleden van hun land onderzoeken, maar ook de toekomst laten zien die door een bepaald verleden wordt veroorzaakt. Voor hun draait de Vrijplaats om het zoeken naar nieuwe richtingen en ideeën. Door fictieve personages te construeren en door op locatie het verhaal tot je te laten komen, begint hun nieuwe film steeds meer vorm te krijgen.

Lavinia Xausa heeft haar roots in Italië, en woont sinds haar studie aan Piet Zwarts in Nederland. Ook zij waagt zich aan een onderzoek naar haar familie. Het overlijden van haar zus vormt het vertrekpunt voor een diepgravend en persoonlijk werk over rouwverwerking. Oorlog en verlies smelten samen in haar artistieke proces dat in kaart probeert te brengen hoe je vorm kan geven aan zoiets groots en ontastbaars als rouw. Hybriditeit is voor haar een manier om dingen waar je geen woorden aan kan geven toch in beeld te kunnen . Denken via vorm leidt in haar geval tot ideeën over de inhoud van haar werk.

Om die reden pakte Olivier Garcia onlangs een ouderwetse Bolex op. Hij was geïnteresseerd in het doen van een vrij makersonderzoek naar de samenhang van beeld en geluid, om daarmee even los te komen van de traditionele formats waarin hij gewend is te werken. Door met de beperkte mogelijkheden van de handopgewonden analoge camera zijn nieuwe leefsituatie vast te leggen, kon hij via vorm op een meer vrije manier nadenken over de inhoud van zijn nieuwe project. Tijdens de eindpresentatie vertoonde hij een versie van zijn korte film Scenes From Home, een experimenteel werk geschoten op de Bolex, waar beeld en geluid los van elkaar lijken te bestaan. Geleidelijk schept de film een associatief en fragmentarisch portret van Garcia’s ouderlijk huis, een plek waar de filmmaker nu meer tijd doorbrengt om voor zijn moeder te zorgen.

Poreuze scheidslijn

De analoge experimenten van Garcia vormen een mooi contrast met de intersectie tussen cinema en AI die Mo Jouhri nu onderzoekt. Hij presenteerde een hallucinante korte film waarin de output van beeld en geluid genererende AI-technologie samenvloeit met eigen materiaal. Wie hallucineert meer, lijkt Jouhri met zijn werk te willen vragen, de mens of de machine? Zijn kritische werk onderzoekt op deze manier de poreuze scheidslijn tussen realiteit en fabricatie en roept vragen op over ons audiovisuele bewustzijn. Want geven kunst en technologie niet altijd vorm aan even veel waarheden als onwaarheden?

Werkelijkheid en fictie lopen ook in het werk van Anne Vaandrager in elkaar over. Haar onderzoek richt zich op wat er gebeurt wanneer je tijdens improvisaties de spelgrens overschrijdt en echte emoties en ervaringen de overhand beginnen te nemen. Gezien eerdere werken als Nesteltherapie (2019) en Zon in de Nacht (2023) merkt Vaandrager op dat “hybriditeit op haar lijf is geschreven.” Voor haar was de Vrijplaats dan ook een waardevolle ervaring, om op een veilige manier met andere makers over zulke concepten te kunnen spreken. Ze beklemtoonde het belang van tijd, groepsvorming, uitwisseling en peer review voor het artistieke proces. In de praktijk is het namelijk zeldzaam om op deze manier samen te komen, om feedback te geven, om te vragen en te luisteren. Om samen te kunnen groeien in het makerschap, en dus om de trail and error van het filmmaken met elkaar ontdekken en ondervragen.

Nina Landau sluit zich daarbij aan. Proberen uit te leggen wat je wil maken binnen een hybride construct is namelijk een constante zoektocht. Al helemaal in het geval van Landau’s ambitieuze nieuwe project, een verhaal in een verhaal over een persoonlijk verhaal. Landau werkt met een actrice en speltherapeut om een nieuwe vorm te vinden om een persoonlijk verhaal te kunnen vertellen. Daarin is veel niet te voorspellen. De film zelf wordt ook een verslag van het onderzoek.

Hoe communiceer je zulke gewaagde vormexperimenten met een geldschieter? Moderator Dana Linssen kwam aan het einde van de presentaties met een interessante suggestie: misschien zou er een Vrijplaats over hybride cinema moeten komen voor fondsen, producenten en andere geldschieters, zodat ook zij ook beter kunnen reflecteren op de haast ongrijpbare aard van deze vorm van cinema.

Grenzen vervagen

Van een hele andere orde is het afsluitende gesprek met Sebastian Mulder. Linssen springt erin door te vragen naar Mulders aanvaringen met een wilde rat in Amsterdam. Het blijkt een goede binnenkomer te zijn om te reflecteren op zijn artistieke proces, een onderzoek naar de manieren waarop je niet-menselijke dieren via cinema kan benaderen. Welke ethische overwegingen en verantwoordelijkheden komen er kijken bij het maken van film over dieren? Hoe doe je dat op een objectieve wijze? Mulder wil zulke vragen toespitsen op de rat: kunnen deze knaagdieren getraind worden om in films te spelen? Mulder opereert hier op een metalaag: hij wil een film maken over films maken met dieren. In zijn hybride werk vervaagt zo de grens tussen mens, dier en cinema.

Grenzen doen vervagen, dat is misschien wel de samenvatting van deze eindpresentatie. Bovendien is het een handige definitie van dat lastig te duiden woord hybride. En dat is uiteindelijk ook wat deze editie Vrijplaats lijkt te doen: niet alleen de grenzen vervagen tussen fictie en non-fictie, maar ook tussen de acht individuele makers, zodat ze gezamenlijk de grenzen van hun avontuurlijke vormen van cinema kunnen blijven opzoeken en oprekken.